Ram Mandir le Pawlitik Huhang

 - C. Vanlalawmpuia


Ram Mandir bâwl le hawng ding chungchang hin ei national media hai a hluosip sawt ta hle a, social media nisienla, ei ram thuoituhai fekân thei lêklo tawpik niin an lang. Ram Mandir hi 22nd Jan, 2024 a hawng ding tia ruot ani a, khawvel chun hi tempul hawng hin iengthil am an ra suoktir ding ti a thlir. Hi tempul bâwl tumna hin sulhnung ṭha bek bek lo tamtak a lo nei taa, Hindu hai ta dingin Ram hi ieng chi a pawimaw am ani a? tihai ka thei ang tawkin sei rak lovin hung sui ka tih.

Hindu sakhuo ringdana chun pathien bîk hi pathum a um a, chuonghai chu Brahma (Siemtu), Vishnu (Vawngtu) le Shiva (Suksietu) hai annih. Vishnu hin inlumlet dan (avatar) chi sawm a neia, hihi Dashavatara (10 avatars) ti anih. Sapṭawng anga ei i ngai le film inlâr tak “Avatar” ti hming thumal hi Sanskrit ṭawng ani nghe nghe. Ram (Rama) hi Vishnu avatar sâwm laia pakhat vea (a pasarina) hril ani a, Vishnu mihriem anga a hung insiem (incarnation) anga ngai anih. Hindu sakhuo hi kaupeng (sects) tamtak a um a, Vishnu bie pawl Vaishnavism ti pawl annawleh Rama-thlur bîk hawn ha’n Rama hi “a chunghnung tak” (supreme Being) angin an ngai bawk. Hi lei hin Ram ta ding bîka tempul hi India hmun tinrenga a um a, kumzabi panga laia bawl Ram tempul thenkhat pawisa thîr ṭhenkhat anthawk hriet ding le hmu ding ala um. Hieng ang hlawl hin Ram hi, Hindu hai ta dinga hmun pawimaw lo hluo le la hluo zing anih.

Ram hi Hindu lekhabu pawimaw le lekhabu-sei (epic) Ramayana hril dân chun Ayodhya, Uttar Pradesh hmuna pieng anih. Rama Janmabhoomi (Rama piengna hmun) tiin Hindu ha’n sawttak an lo inhûkpui ta ani a, sienkhawm 1528 kum khan Mughal lal Babur a commander-pa Mir Baqi chun hi hmuna vek hin musalman hai biekin (mosque) “Babri Masjid” ti chu a bawl. Ngaidan inlâr tak chun, “Tienlaia Ram tempul suksiein, hi mosque hi bawl anih” ti anih. Thilhlui tienga thiemna nei mihai hmudâna chun Babri Masjid umhma khan in bâwl chu a lo um hlak ngei ani tiin an hril. Mughal hai kha Indiaa an inlal sâwt leiin Hindu ha’n an nuom a ningin an zuk lâkkir thei vat el naw niin an lang.

A vawikhatna dingin 1822 kum khan “Babri Masjid um hma hin Hindu temple a lo um hlak” ti thu chu court a ngirpui ani a, hi lei pei hin, 1855 kum khan sakhuona leia intuol-vuokna hmasatak alo tlung. 1949 khan Hindu Mahasabha (intum) mi le sa ṭhenkhat hai chun Masjid sunga hin Ram milim (idol) an va sie ṭhuoi a, Masjid enkaitu hai hin inhmusitna angin an lo ngai hle. Court a inkhing insâwka thawin, a Masjid kawtpui hi tala in a kal pha tawp. 1980 kum khan Hindu kulmut pawl Vishva Hindu Parishad (VHP) le saffron hai inthuruolin Babri Masjid hmuna tempul bâwl ding thu chu mipui lai an nawr ṭana. 1986 kuma court thuthlûkna in “Masjid kawtpui hi hawng ni nawk ta sienla, Hindu ha’n biekbûkin hmang thei tang an tih” a ti chun an thil nawr hi a sukhrat hle a. Khang hun laia ‘Shah Bano Case’ leia Hindu hai ṭawiawmna dawng talo PM Rajiv Gandhi chun Hindu hai ditsak a hlâw nawk thei dân ding tiin hi nawrna hi a ṭawiawm ve ti anih. Tien-a-tlâng anthâwk hi tempul hi mipui suklungawinaa hmang alo ni hlak ti hmutheiin a um. 1990 kum khan LK Advani rawiin Rath Yatra ti hnuoia Ayodhya chen lâwn tlunga, tempul bâwl ding chungchang hril inṭâu a, Hindu votes lâkkhawm ik tum ani a. Sienkhawm Advani hi Ayodhya a tlung hmain Bihar sawrkarin an man. A ṭhuoihruoi tamtak hai chu Ayodhya an la pan tho a, Masjid hi va suksiet an tum. A vengtu sipai le intawkin mi tamtakin thina an tuok pha. Hi lei hin saffron hai chun PM nilai mêk V.P. Singh chu an ṭawiawmna an hlip a, Uttar Pradesh Assembly election-a majority an chel pha bawk.

Hi masjid hi 1992 kum khan mipui a sîng a sîng telin an suksiet nghe nghe ta a, hi thiltlung lei hin Hindu le Muslim kara intheidana nasatak a tlung. India khawpui hmun hran hrana hai H le M hai hi inthattuo in, in le biekbûk hai an inraw pek. An inbeina lei hin mipui 2000 bâwr, a tamlem Muslim, in thina an tuok a, independent ei ni hnunga thiltlung laia ditumlo pawl pakhat nia hril thei anih. Hi Masjid suksietnaa hin politics ṭhuoitu tamtak a bîk takin saffron pâwl tienga LK Advani ei ti hai, M.M. Joshi, Uma Bharti tihai nasatakin mipui lungril keithotu’n an ṭhang nia hriet anih. Khang hunlaia ei PM P.V. Rao khawm kha ‘buoina a keidei hnenaw’ tiin mipui demna nasatak a hlaw a, pu Rao nawk thung chun, khang hun laia Uttar Pradesh CM cheltu Kalyan Singh kha a dem. Police hmanga venghimna nasatak siem ani tiin Central-a Congress sawrkar kuoma thutiem a pek kha ani a. Sienkhawm mipuiin venghimtu police chu annawr thleng tho leiin, a ṭha tâwk naw am? An suksiet lui tir? ti chu zâwna a um thei.

Hi masjid suksiet lei hin, India chauh khawm nilo Pakistan le muslim rambung dang danga a kâkhawk ana hle. A ni la la hin Pakistana Hindu tempul 30 lai chu suksiet ani a, Muslim hai chanvo humhim dingin UN chen a zuk deng rawk nghal. Bangladesha Hindu hai in le an tempul tamtak suksiet pek anni baka, tamtak khawm that annih. Hi tilo Middle East tieng le a dang dang khawma demna nasatak insuoin hma an lak tawl.

Hieng hlawla boruok lo nei ta sa annih. Chu leiin tuta puithu taka Ram Mandir an bâwl tum hi ieng ang thil am kâkhawk pei a ta? ti chu mitam thlir anih. 2019 khan Supreme Court chun Hindu hai kuoma Masjid lo umna hmun hi an tempul bawlna dinga pêka, Muslim hai ta dinga mosque bawlna ding hmun danga pek ding ti chun thuthlukna a siem. Muslims hai ta dinga bawla um (ding) hi Taj Mahal nêka pui lem ding anih ti ṭawngkam chen khawm an dar tah. A takin iem ani ruok ding chu. Nakie ta ka zep ta sa ang khan thilhlui inchûkmi, a bîk takin Archeological Survey of India (ASI) hai thilhmu dawk besan chun Babri Masjid umhma hin in a lo um ta hlak (Ram tempul nia ring) ti a nih. Sienkhawm ASI thuthlukna hi tamtakin an pawmnaw a, suk chingpenna chikhat (manipulation) damin an intum. Ieng le khaw le Supreme Court thu chu a fe thleng ta tho tho a, 2020 kum khan Pu PM Narendra Modi in a hnuoi hawngna (ground breaking) a lo nei. A bâwltu ding hin Shri Ram Janmabhoomi Teerth Ksethra Trust hai inhlan anih. Tempul bâwlna mana hin ₹1800 crores bawr a lut a, hi tempul ding lieu lieu leia 30th Dec, 2023 a Pu Modi in Ayodhya Airport a hawng khawm kha anih. An tuong em em Ram Mandir chu 22nd Jan, 2024 hin Pu PM Narendra Modi in hawng a tih. India Lok Sabha (General) Election tawm khera an bawl zo le an hawng hi, tienlaia lo tlung ta ang bawk khan, Hindu votes an lâk hrep nuom lei ning a ti? “Thil awmlo bur” chu ani naw hle’l. Saffron pawl hai bawkin kum nga dang ei ram hi an la ṭhuoi nawk dim? ti namdettu a hi tempul hi an chang am ti chu lo en ei tih.

Previous Post Next Post