-Upa Dr. Vanlal Tluonga Bapui
Hmar-hai hi Mizo hnathlakhai laia hnam tam pawl tak le burip tak ei nih a. Pu Zatluanga chun, ‘Mizo hnam zûngah Hmar chi hi mi piang rual thei tak an ni a, chuvangin Mizo ramah pawh chi rip pawl tak an tling a ni’ tiin a lo ziek hiel a nih. (Mizo Chanchin, p.4). Ama bawk hin Hmar pahnam chu 91 niin a hril bawk (p.11). Ei Historian Pu Hranglien Songate chun pahnam zahni chuong zet ei um niin a tarlang bawk. Hmar pahnamhai laia khawm țawng nei hran tam tak ei um a. Chuong pahnamhai lai chun vawisûn chena mâni pahnam țawng hmang khawm ei la um zing a nih. A bikin Assam rama chun țhiek, Hrangkhawl, Biete, Faihriem le Sakachep hnama mi țhahnem tawk takin mani pahnam țawng an la hmang seng a nih.
Hmar hnam hi buk lien tak tak pahnia lo um ei nih a – Khawsak le Khawthlang. Chuong buk hnihai laia Khawsak țawng chu Hmar țawng ziekna ding le ei litarechar dingin ei lo thlang le ei ihmang a lo ni tah a. Chu țawng chu lunginruol takin vawisûn chenin Hmar țawng tiin ei pawm tlâng a, ei țawnga lekha ziekhai po po khawm hi țawng hmanga ziek an nih. Pahnam țawng țhenkhat chu ziekin lo umnaw sien khawm, lekhathawn le thu tâwite te ziekna ding chun hmang an ni ve rawp. Biete țawng le Hrangkhawl țawng ruok chun Bible khawm sut a ni tah a, hieng țawnghai hi litarechar anga siem khawmin an lo um tah.
Hmar țawng ngirhmun
Mizoram-a inthawka Chanchin țha dawngtu ei lo nina leiin, Pathien Thu chu Lusei (Mizo) țawngin ei hei hriet hmasa tak a. Amiruokchu, mani ṭawng nei ngei ei lo nina leiin, a hnung elah Hmar țawnga thu le hla hei siem suokin a hung um nghal a. Thlarau mi, ringtu hmasahai chun hla hlu tak tak el an mi lo phuok pek a, vawisun chen khawm Pathien pawlna le vânram ngaina dinga ei ihmang țangkaihai laia mi an la ni ta rawp a nih. Ringtu chu thu le hla tiem lova thei a ni naw leiin, tiem le ziek ei thiemna dingin Inchûklai Bu siemin a hung um nawk pei a. Hieng kawnga hmalakna lo nei hmasatu Dr. Thanglung le mi danghai chungah ei lâwm tak zet a, țhang thar pei dinghai an mi ngaituona leiin ei țawng inchûk dan ding dâm an mi lo buotsai pêk hi a hlu êm êm a, țhangtharin ei vângneina hi ngaihlut nachâng ei hriet zing khawm nuom a um hle a nih.
Mihriem ei hung pung le inruolin litarechar tienga harna khawm ei hung chang pei a. State hran hrana țhedar le um indar niei nuoi nina hin kawng tam takah harsatna mi siempêk sien khawm, Pathien țhangpuina dawng peiin, ei țawng khawma hmasawnna a hung nei thei pei hi thil lâwmum tak a nih. Manipur rama chengtuhaiin hmalâkna an neina leiinvawisûn chu Manipur University hnuoiah B.A. chen inchûk thei dingin ei lo nei tah a. Assam rama khawm Cachar phaia mihai hmalâknaa bul ințanin vawisun chun Assam University hnuoiah B.A. chena inchûk theiin ei siem puitling ve a ni tah. Assam rama chun tulaia TET Examna dinga khawm Hmar țawng hi paper pakhat a lo ni ve hiel an tah. Assam Civil Service Officer-hai khawma Hmar țawng an hriet chun kâisângna le sina confirm-na an hmu thei. Hun sâwtnawteah Mizoram tieng khawm Hmar țawngin hmasawnna thar a nei pei ei beisei a nih. State pahni zetah B.A. chen inchûklai haiin subject pakhata an nei theina lei hin, Mizoram le Meghalaya haia khawm College inchûklai haiin Hmar țawng an inchûk ve theina ding lampui khawm zawng thei ni dingin ring a um a. A țawng hmangtu ei tam pha chuong khawm chu ei hmalâkna ding hung ni thei a tih. Gauhati University khawm nawr tum mêk a nih.
Hmar țawng harsatna tuok
Ei tarlang ta angin Hmar lai pahnam țawng la hmang mi tam tak ei um a. Chun, State dang danga um le muol za tam kârdana khawsa ei lo ninaa hin, ei țawng hmang dân, ei lam dân, ei thlûk dânhai hi chite te a'n hran met met a. Amiruokchu, vawisûn chen chuong inhrannahai chun harsatna taluo chu a mi la siempêk naw niin ei hriet a. Tulai hnaiah țawng ziek dân sukdanglam tumna ei hei tuok belsaa, hieng hi thil țul dêr lo, thil țha lo um țawk zawk, mi po povin țhaa hriet le lungawi taka ei ilo hmang le fepui pei sukchingpena mipui lungril sukhiengtu chau a nih a, a pawi ei ti hle a nih. Ei țawng hi siem burip (standardized) a ei siem burip pei ding khawm a ni hrim a nih. Chun, ei țawng khawm litarechar anga siem puitling pei ei ṭȗl lai zingin hiengang tumna hin țhangthar mi tam tak lungril a chawkbuoi a nih. Ei țawng hin insiem țhat hun (transitional period) ei mamaw tah niâwm takin mipui ei buoi luoi luoi ni khawmin a'n lang hiel tah. Hi thil hi buoipui ṭȗl lo thil a nih a, a mi sukchiâitu mei mei a nih. țawng hi a hmangtu le neituhai (native speakers) tading a nih a, midang a țawng hmangnawtuhai (non-native speakers) tading a ni nawh. Ti tak êm a chun, ei unau Thadou-hai khawmin ‘Pathein seim’ ti hi ‘Pathien siem’ tiin an lam tho a nih. ‘Thlai’ ti anga ziek kher lovin ‘Thai’ an ti chun a chieng ve êm êm a nih. Ei țawnga umsa sukdanglama 'tr' le 'o' ei hmang chun, thumal tam tak lam suol ding nei ei tih. ‘Kan thlaichi tu a țo tah’ ti chu ‘kan thlaichi tu a traw tah’ tiin ei lam el thei a nih. Ei lo bel tasa kha thil thara hei thlâkthleng ei tum chun eini le eini harsatna thar insiem fâwm ei ni ringawt ding a nih. Ei inei sa hi a țha tâwk a, lâwm tak le lungawi takin hei hmang pei el inla, chu chu ei hmasâwn țhatna le lampui indik n$ng a tih. Hmar Literature Society chun a um ta sa hi inendikna dingin a la hmang zing a nih. MIL, TET le Departmental Examna ding haia khawm "tr" le "o" hi chu ei la pawm naw a nih.
Tulai hnaiah, a bîkin Assam ramah, țawng lam indiknaw a tam khawp el a, chulaia a'n lâr tak chu "tl" le "thl" hmangna hi a nih. ‘Thlângah ka hang lâwn, Zani ka hung thlung’ dâm an ti ta mei mei a, țhangthar țawng inchûklai hai tading chun a'n dik tak hriet hran a harsa an ti ta hle a nih. A lam dan an hriet hmasak kha a'n diknaw pa a lo ni chun, a'n dik angah ngaina a hung um thei a, țawng a sukchingpen thei ding a nih.
Hmar țawng sukhmasawn dân ding
Mâni khawma hre seng tho ei ta, mani țawng sukhmasâwn dân ding chu mani chita ei ngaituo khawm țha dingin ring a um. țawng sukhmasâwnna dinga ka mimal thurâwnhai chu- Mani țawng inzapui lovin ngaisângtu ni seng inla ei țawngin hma hung sâwn a tih. Hmar ei ni ruolin Hmar țawng hi thiem seng inla, a la thiemnaw ei um khawma mani ngeia hmang thei tumin inchûk ve inla, tuta nêk hin chu hma hung sâwn ngei a tih. Mizo rama chun Mizo țawng hmang seng a nih a, ei sawisêl nawh. Amiruokchu, mani țawng a ni leiin Hmar țawng hi hei thiem ve seng inla chu hmasâwnna ropui tak ni ngei a tih.
Mani țawnga lekhabu ei nei le suthai hi ngainat pumin tiem tum seng inla. Lekhabu inchâwk hi mi tam tak chun an sumsiel a, mi inchâwksa dâm an ring a. Chu chu a fel tâwk nawh a, mani ngeiin Hmar țawnga lekhabu ziek inchawk uor inla, tiem ngei bawk inla, țawngin hma sâwn naw thei naw ni.
Ei nauhai, tu le tehai hrietah Hmar țawng indik hmangin, anni khawma sikul le college haia khawm an inchûk nuompui inla. Sawrkâr khawma Nu |awng inchûk hi a mi uorpui a nih ti hre thar inla.
Ei țawng sukchingpen zâwng nilovin, thumal ei neinaw dam, Science le tulai thumal tharhai belsa lem inla, a thei chun a lekhabu dam hei siem suok thei inla hmasâwnna lampui ni ngei a tih. Zoppen Club in Mizo țawng thumal thar bu an insuo a, a lo va țul ngei de ti a mi'n hriettir thar a nih.
Hmar Literature Society haiin an sukdanglam hma chu mania țawng ziek dan le hmang dan sukdanglam tum naw hram inla, hmasawnna ni ngei a tih. HLS chun Seminar dam neiin, mitin pawm tlâng thei ding țawng hmang dan le ziek dan indik a ngaituo hlak si a.
Ṭawng chungchânga inrâwnna nei tam thei inla, țawng indik hung inbelsa thei peina ding dâm ngaituo tlâng zing inla, ei țawngin hmasâwnna țha nei ngei a tih.