Guest Editor: Upa VL Renga Hriler
United Nations Educational, Scientific and Cultural Organisation (UNESCO) chun khawvȇla țawnghai hi ‘safe’ (him) ti le ‘extinct’ (mang, bo) tiin a țhea, țawng him (safe) ni si lo, mang (extinct) ni bawk lohai chu sawng li (four levels) hieng vulnerable, definitely endangered, severely endangered le critically endangered in a țhe nâwk a nih. A țhe dân chu hieng a hnuoia ang hi a nih:-
(a) Vulnerable a tihai chu țawng ngîrhmun derthâwng; tlâkhnuoi tieng pan mȇkhai hi an nih. Hi țawnghai hi naupang le puitlinghaiin an la hmanga, sienkhawm hmangna hmun bîk an nei. An insȗnga le mani țawng hmang ve tho an ruolhai lai an hmanga, sienkhawm, hmun danga an suok amani, hnam dang lai an um pha chun țawng dang an hmang hlak.
(aw) Definitely endangered a tihai chu țawng, naupanghai khawma insȗng dunga an hmang ta lo, amiruokchu, an la hrietthiem si, an nu le pa, pi le puhai leh inbieknaa an la hmang thei a nih.
(b) Severely endangered a tihai chu țawng, naupang khawma an hmang thei ta lo, an hriet ta bawk lo, nu le pa, pi le puhai annawleh, upahai chauin an hmang thei tah a nih.
(ch) Criticaly endangered hai chu upahai, pitar le putarhai chauin an hrietthiem tah, a châng châng chaua an hmang hlak a nih. A hmangtu umsunhai an thi hunah țawng chu a mang el ding a nih..
UNESCO chun Hmar țawng chu vulnerable ngîrhmunah a sia, a umzie chu a tâwizawngin Hmar țawng hmangtu hi tlâwm tieng ei pan pei tina a nih. Hril dân danga chu, Hmar hi pung tieng pan in la khawm, Hmar țawng hmangtu ruokchu ei pung ve naw thung. Mani țawng ngainatu ei tlâwm deu deu ti in la indik takin ring a um. Vawisunnia Hmar nau tamtak hin Hmar țawng hi ral el thei dingin ei ring dal el thei, amiruokchu, ei lungril thlȇk dân hi chîk taka thlîr chun ral tieng a pan mȇk ti hriet theiin a um.
Hmar țawng hi Modern Indian Language (MIL) anga pawmin, high school le degree college ah subject-a inchȗk theina state pahni lai hieng Manipur le Assam ah mițhahnenngâihai zârin ei nei tah a, lâwm a um takzet. Hieng state pahnia hai hin subject anga inchȗk theina a um lei hin ziek le tiem tieng țhangthar tamtakin hma an sâwnpha nia hriet a nih. Tuhin Mizoram sawrkar chun Hmar țawng chu a state sungah major language a pawmin, Mizo (Lushai) le English țawnghai le ngîrhmun inanga a hlângkâia, Mizoram sunga țawng inchȗkna kawngah hmasawnna kalbi a ni ngȇi ring a um. School le college subject a inchȗk bâk a hin Hmar țawng ziek le tiem inchȗkna hmun pawimawtak pakhat chu Naupang Sunday School hi a nih. A, AW, B le grammar amani, Hmar hawrawp le thumal chungchâng inchȗknawhai sienkhawm Bible thu Hmar țawnga an inchȗk hlak leiin naupang tamtak, abîkin țawng dang sikul hieng English sikul a kaihai ta dingin, Hmar țawng ziek le tiem thiem sersuoktu zirna rȗn pawimaw tak a nih.
Hienga Hmar țawngin hmun țhenkhat khatahai, pȇnkhat te tea hma a sâwn mȇk lai hin Hmar țawng ‘endangered’ pawla si a ni nasan tak hi ngâipawimaw dinga thil țul le țha a nih. Ţawng bo el thei dinga țithawngum zie laia hrilfiena pakhat ‘…hmun danga an suok amani, hnam dang, țawng dang hmang lai an um ve chun țawng dang an hmang dai hlak’ ti hi țawng thua ei ngirhmun le ei hun tawng mȇk le hin hmet zawm thlap thei niin an lang. Hmar nauhai hi ei umna an dara, ei umna phawtah hnam dang, țawng dang hmanghai le chȇngtlâng ei ni tâwla, chun, ei chȇngpuihai neka hnam tlâwm lem ei ni tlângpui bawk. Mani insung dung, khawtlang, kohran le hnam thilahai chu ei țawng hi hmang hlak de in la khawm, țawng dang hmang ei ni lai pakhat chau a um khawma, chu țawng dang chu hmang el hi pawi ei ti naw tlat a nih. Ei țawng mi inthiem tir tum nȇkin midang țawng thiem ei tum lem tlat hlak hi a țhatna um sienkhawm, țawng indarzau peina dinga lam hluotu lungpui lientak, kar sawn ngâi a nih ti hi ei hriet nuom a um takzet.
Mani țawng nȇka hnam dang țawng hmang dai hi iengleia ei uor am a na? ti zâwna hi a dawnna tam tak hril ding um a tih. Chuonghai chu a rȇngin hril vawng seng nawng ei ta, ei ngîrhmun enin tuta ei thaw thei nghâl le thaw ding pawimawtak chu Hmar țawng hi mitinin ei ngainat thar zie hi kawng dang danga ei suklang thar a țul a nih. A chunga ei hril ta ang khin Hmarhai hi hnam dang dang le chȇngtlang ei nia, ei chȇngna hmunahai hin Hmar țawng hi țawng tuol leng tak (lingua franca) a tling phâk ngai nawa, chun, Hmar țawng thiem hin fâk hmuna khawp an tlun zo naw el khȇlah, bazar țawng am ei ti ding, sumdawngna dinga țawng tuollȇngtak nina hi hauna hmun a nei naw lei hin hnam danghai hin Hmar țawng hi thiem an tum nawa, Hmar hnamhai hin țawng dang thiem țal ei tum lem hlak a nih.
Hmar țawng hi țawng tuolleng, sumdawngna țawng amani, fâk hmuna dinga țawng pawimaw ni ding chun state amani, autonomous dist amani, sumdawngna khawpui (town/city) pawimawtak ei nei a țul. Amiruokchu, vawisunna ei ngîrhmun enin, bubitna bîk tak nei lovin state panga ramriin a mi dâidana, Hmar Jerusalem thar a pieng hma chu beiseina bân suksei el naw chu thaw dan dang a vang hle a nih. Chuleiin, Hmar țawng hi endangered a inthawk safe a ei hlângkâi theina ding kawng le lam um sun chu mitinin ei țawng hi ei ngâinat zie ei insuo thar seng hi kalbi pawimaw hmasatak a nih. “Lalpa’n țawng a mi pek, Hmar țawng ngeiin aw….” tia insang mar a, țhanghmun ei khaw thar a țul takzet tah. Chu ding chun, hnam dang țawng nȇka Hmar țawnga nitina annaw leh, thlatin a suok chanchinbuhai ngaina tu, hnam dang lekhabu nȇka Hmar țawnga ziek lekhabu inchawa tiem hlak tu, hnam dang hla nȇka Hmar hla ngaina lem tu, hnam danghai digital news nȇka Hmar țawnga suok digital news ngaithla hlak lem tu, hnam dang music video nȇka Hmar music video en lem hlak tu ni le a thei chinah mâni țawng ngȇi hmang hi ei uor thar a pawimawh. Khawtlâng insiemțhatna ding chun mimal, insȗng a inthawk ințan a țul an ti angin ei țawng humhalna dingin mani insȗng seng hang siem fel phawt in la, chuong chun khuonu zârin Pathien mi pȇk Hmar țawng ta dingin kawl la hung ȇng ngȇi a tih.