Samuel L Songate, Income Tax Officer - Pune, Maharastra.
Chuong ang peiin Manipur sim thlang tienga Hmar khuohai khawm hi ei hang sui chieng chun ‘Chanchin Țha Mansapui Bangna’ ei ti hlak Senvon khuo hi Hmar pahnama Leirihai khaw sat a n'a, Parbung hi Khawbung hai khaw sât a ni ve thung a, Pherzawl khawm hi Lungtau-Infimate pahnamhai khaw sât a nih. Assam tieng ei hang en nâwk a, Dima Hasao (N.C. Hills) tienga Hmar khuo upa pawl tak Tuolpui khuo hi Thiek hai khuo a nih a, Jinam Valley tienga Hmar khuo thenkhat hi Leiri hai khuo a ni vê nawk thung.
Amiruokchu hieng khuo sâttûhai hin khaw thar an kai phâ phâ, an khâwnbawlhai, tu le makhai an fen sa ve hlak leiin pahnam inziet hlawka khaw thar sât chu an um ngai meu nawh.
Hienga mânia roinrela khawtinah lal thuhnuoia an um lai hin kumzabi sawmparietna lailung vela inthawk British haiin India ram pumpui an thuhnuoiah an hung sie bakah Burma tieng chenin an hung awp ta pei leiin India le Burma inkâra khawsa Zohnathlâkhai khawm British Kumpinu awpna hnuoiah umin, iengtik khawtika political administration hnuoia um ngalâilohai kha British India sûngah rin lûtin an hung um ve tah a nih.
Europe rambunghaiin ‘imperialist policy’ leiin America khawmuolpui, Africa khawmuolpui le Asia khawmuolpuia hnamhai chu tukdawlin an ram hâusaknahai khawm chu sahuoi sa inchu ang elin European imperialist hai chun an inchu tah a. Kumzabi sawmpakuona a hung inher suok meu chun Asia, Africa le America khawmuolpuihaia an ram siper (colony) hai inchuna leiin Khawvêl Indopui Pakhatna chu Europe ah a hung suok el tah a. Hi indonaa hin abîkin Allied Forces hai pâwtphurtu dingin India hmarsaka Zohnâthlâkhai khawm mi tam tak chu ‘labour corps’ dinga Europe rama thuoi an ni ve a. Hienga ‘labour corps’ a fehai hi eini rawi chun ‘French râl kâp a fe’ ei ti hlak.
Chuong lâi chun Zohnathlâk hnam thenkhat Thado (Kuki) le Zou khuo iemani zata lalhai chun British haiin pâwtphura an mi le sahai thuoi lui an tum chu an lo dodal leiin 1917 anthawk 1919 sung khan British sipaihaiin hieng Manipur le Chin hills laia helhai hi tukdawl tumin an hung inthawk a. Hihi British hai chun ‘Kookie Punitive Measures’ an tih a, Kuki scholar hai chun ‘Anglo-Kuki War’ an ti ve bawk a, unâu Zou tienghai chun ‘Zou Gal’ an ti ve thung. Hi ‘Anglo-Kuki War’ hrietzingna dinga unâu Kuki haiin ‘Gate’ an siem, Anglo-Kuki War Memorial Gate an ti chu Meiteihâiin May 3, 2023 a an hung raw leia tûtâ Manipur a Meiteihai le Zohnathlâkhai inkâra buoina nasatak hi hung puok dar a nih.
Kumzabi sâwmhnina a hung inher suok a, khawvêl hmuntin ramtinah ‘nationalism’ (mâni ram le hnam hmangaina) a hung suok pei a, chu chun mâni ram awpdetûhai peithlak nuomna a hung râ suok a.
Chuong chun khawvêl hmuntin ram tinah ‘de-colonisation’ a hung um a, ram siper (colony) awpdea umhai chun an ram awpdêtuhai a'nthawk zâlenna an hung hmu ta pei a. India in 1947 a zalenna a hmu meu chun Zohnathlâkhai chi hnam hrang hranghai chu rambung pathum India, Burma (Myanmar) le East Pakistan (Bangladesh) a hai the darin ei lo um tah a nih.
Zohnathlâk lâia mi thenkhat, khawvêl thlîr zau deuhaiin, khawvêl politics inlumlet dân enin hnam pui (nation) anga ei inthlungkhawm naw chun einî rawi hi chimralin ei la um ngei ngei ding a nih ti an hriet leiin thei ang angin Zohnathlak chihnam hrang hranghai insuikhawmna dingin hmâ an lo lâk a. Hlahai an phuok a, lekhabûhai an ziek a. Mizo Union movement dâm a lo um a, sienkhawm vawisûn chen hin dûthusam chauh a la nih.
Chuongchun Mizoram state sunga umhai tilo, Zohnthlak hmun hrang hranga umhai chu unâu, sulkhat suok ni zing siin chihnam hran hranin ei um tâwl a. Myanmar tieng nisien, Manipur tieng nisien mani chibil seng châwisang tumin a chang leh unâuhmelhai thawiin ei indo a. A thenin Sinlung Hills Autonomous District Council ei suol a, a thenin Kukiland (Zalen Gam), a țhenin Zogam.
Kumzabi sawmhnipakhat ei hung chuongkai a, Zohnâthlakhai ei umna hmun tinahai harsatna ei hung tuok ta pei a. Unâu, sulkhat suok nana na chu ei chipuihai tuorna chu ei lo nat pui ve naw thei nawh. Kum 2021 a hung inher suok a, Myanmar tieng Military Junta ral a hung hrang a, ei unâuhai tamtak Mizoram le Manipur an hung tlân lût a.
Kum 2022 in Bangladesh ah ei unau, ei Zohnâthlak chanpuihaiin harsatna an hung tuok nâwk a, Mizoram bawk an hung bel nawk a. Kum 2023 ei chuongkai a, kum chanve khawm ei tlung hma in ei mang khawma ei lo mang phak ngailo Manipurah Meitei le Zohnathlakhai karah buoina namenlo a hung suok a. Mi tam tak Mizoram le hmun dang dangah sahimna dingin ei tlan nawk a. Unâu, thisen inzawm nana na chu sietna tawpkhawk ei hang tlung meu chun Mizoram hlakin mi lo hnawl phal bîk lo, India state hai laia pasie tak le intodel lo tak nisienkhawm an fairelhai hawngin ‘kan fak sûng phawt chu fa veng in t'a, kan dâwn sûng phawt chu in dâwn ve ding a nih’ tiin ei thlavâng an mi lo hau pêk a. Lungriem khawmin a mi thlak hiel a nih.
Hienga Zohnâthlakhai ei umna hmun tina harsatna ei hang tuok hi vangduoina a ni lai zingin, khuonu remruot amani ding, ei hriet naw kârin, inhmaâ inrem theilo, inpumkhat theilo, inkhik inkhal ngat ngat hlak hai kha, ei thu le hla niloin ei hung inrem a, ei hung inpumkhat a, ei hung thangruol el hi thil mak tak chu a nih. Titak êm a chu, khawvêl pum puia Zohnâthlak chihnam hrang hranghai hi hang inthuruol tak takin inthlungkhawmna ‘umbrella’ pakhat hnuoiah ei um chie inlâ chu rambung pakhat nei thei dingin ei population khawm hi a lo tlâwm bîk naw a nih.
Ei mithiem thenkhatin an sui dân lem chun Myanmar, India le Bangladesh a Zohnâthlak umhai hi maktaduoi nga (5 million) vêl bêk ni dingin an ring. British hai khan political boundary hrang hrangah mi lo the dar loin eini Zohnathlak hai chengna ram po hi state annawleh ram pakhatah mi lo siehai sien chu Gospel Chanchin Tha ei lo dawng bawk leh, hnam hmasawn le ropui tak chu ni ve ngei ei tih.
Chuleiin tuta einî remruotna lei khawm ni loa hienga ei politics boruok a hung inlumlet lai hin Zohnâthlakhai hi țhanghar ei tîu a, Thado, Paite, Hmar, Simte, Zou, Vaiphei, Gangte etc hi pakhat khawm dampui khawp an ni nawh tî hi hrein, Zohnâthlak, Zo Nâuhai ei nina hi hrein inpumkhatin insuikhawm zai rel ei tîu. Greater Mizoram khawm Zohnthlâkhai tâ ding chun a chîn taluo, ei unâu Myanmar le Bangladesh tienga umhai leh ei renga ei inlengna ding Zo Ram (Zo Land) ei thlîr a ngai tah. Chu chu a taka a hung inchang theina ding chun mitinin lungrila inpumkhatna (emotional integration) ei nei phawt a ngai.
Tûta einî chawk suok khawm nilo politics tui hung infawn lâi hin hnam pui (nation) anga ei dam khawsuokna ding ei huot kuo naw chun hieng ang tuifawn hi einî țhang a lem chu ei tawng nâwk ring a um ta nawh. Khawvêl hmun tina Zohnâthlakhai (Zonauhai, Zosuante, Zochate, Zotate, Zofate) ei thanghara ei insuikhawm a ngai. (Pune, September 22, 2023